Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է

Վերջերս մի թուրք Հայոց ցեղասպանության զոհերի․․․ցուցակ էր ուզում։ Այդ ցուցակի առաջին՝ մի չնչին մասը տեղադրում եմ ստորև։ Թեպետ համոզված եմ, որ այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է։

ՊՈԼՍՈ ՀԱՅՈՑ ԶԱՎԵՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔ ԵՂԻԱՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ
ԱՄԵՐԻԿԱՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵՎՈՐ ԱՌԱՋՆՈՐԴ
ԱՐՍԵՆ Ծ.Վ. ՎԵՀՈՒՆՈՒՆ
Կ. Պոլիս, 1915 թ., դեկտեմբեր 28
Ասկէ առաջ Պուլկարիոյ Գեր. Առաջնորդին հրահանգած էինք, որ մեր գրութեանց պարունակութիւնը հաղորդէր նաև Ձեզի, Ամերիկայի հայութիւնը իրազեկ ընելու համար այն ահռելի եղեռնին, որ տեղի կ՛ունենար Թուրքիոյ մէջ՝ ամբողջ ազգ մը բնաջինջ ընելու համար: Պատմութիւնը չեմ կարծեր թէ արձանագրած ըլլայ այսպիսի կոտորած մը: Լուրերը որքան ալ հասած ըլլան ձեզի, սակայն չեմ կարծեր թէ որևէ գրիչ կամ բերան կարենայ նկարագրել այն զարհուրելի նախճիրները, որոնք տեղի ունեցան վերջին 8-9 ամիսներուն մէջ Թուրքիոյ մէկ ծայրէն մինչև միւս ծայրը, առանց խնայուելու ամենափոքր գիւղը կամ զառամեալ ծերունին և կաթնկեր մանուկը: Համիտեան ռէժիմին ատեն կամ անկէ առաջ տեղի ունեցած կոտորածները հայկական ըլլան կամ յունական, պուլկարական ըլլան թէ լիբանանեան՝ չնչին բան մըն են ասոր քով: Այս անգամ գործադրուածը իսկապէս բնաջնջումի ծրագիր մըն է, և այսօր որ անիկա ի գլուխ եղած է, այլևս կրնայ ըսուիլ թէ հայը իր հայրենիքին մէջ այլևս պատմական դարձած է, և արդէն կուսակալներէն ոմանք (Տիարպէքիրի Ռեշիտ, Պիթլիսի Ապտուլխալըգ, Կարնոյ Թահսին և այլն) պարծանօք հեռագրեցին Կեդ. Կառավարութեան, թէ իրենց կառավարած նահանգներուն մէջ ոչ մի հայ կը գտնուի այլևս: Այս անգամ խուժանքը չէր, որ յարձակեցաւ խաղաղ ժողովրդին վրայ, այլ նոյնինքն կառավարութիւնը, որ իր ծրագիրը գործադրեց զինուորներու, ժանտարմներու, ոստիկաններու և մանաւանդ հրոսախումբերու ձեռքով: Հրահանգը կեդրոնէն տրուեցաւ և ամէն կողմ գործադրուեցաւ անխղճմտօրէն: Նախ մտաւորական գործունեայ և բանիբուն դասակարգը ձերբակալուելով բանտարկուեցաւ, և անոնք, որոնց մասին կարելի էր ամբաստանութիւն մը յերիւրել պատերազմական ատեաններու շուտ ընդ փոյթ վճռովը կախաղանի վրայ իրենց կեանքը կնքեցին: Զէնքի ամենաներելի տեսակն անգամ հաւաքուեցաւ և շատեր իրենց չունեցած զէնքերուն համար իսկ դատապարտուեցան: Ժողովուրդը վտարուեցաւ իր հայրենի օճախէն, լքելով ամէն ինչ և ճամբան կողոպտուեցաւ և կոտորուեցաւ: Սամսոնէն սկսեալ մինչև Տիգրանակերտ գրեթէ հայ այր մարդ չէ ազատուած: Երիտասարդ կիներն ու աղջիկները առևանգուեցան ու մանուկները կոտորուեցան: Կոտորածը ահռելի եղած է Մուշ, Բաղէշ, Տիգրանակերտ, Եդեսիա, Տրապիզոն, Շապին Գարահիսար, Քղի, Բալու և Երզնկա-Քեմախ, ուր գրեթէ ոչ մէկ հայ ազատուած է, մանուկներն ու ծերերն անգամ չխնայւելով: Հայաստանի միւս նահանգներէն ազատուածներ կան, սակայն հազիւ 50 առ հարիւր համեմատութեամբ: Շատ մը քաղաքներէ և գիւղերէ հազիւ մէկ երկու կիներ կան այսօր: Լեռներ ու բանուկ ճամբաներ դիակներով լեցուեցան: Գետերը օրերով դիակներ տարին իրենց ալիքներուն հետ: Նշանաւոր եղան Մալաթիա և Խարբերդ, որոնց մօտերը կոտորվեցաւ տեղացի հայութիւնը, նոյն բախտին ենթարկուեցան միւս գաւառներէն եկող և անկէ անցնող գաղթականաց բոլոր կարաւանները: Մուշ և իր դաշտը, ուր հայ բնակչութիւնը Պուլանխի և Խնուսի հայութեան հետ տուներու և մարագներու մէջ լեցուելով կրակի տրուեցան. Բաղեշ և շրջակաները, ուրկէ հայ մը ազատուած ըլլալու լուրը չունինք տակաւին, Տիգրանակերտի նահանգը, ուր ոչ միայն հայերը, այլև ասորիներն ու քաղկեդոնացիներն ալ կոտորուած են. և կուսակալին գրուած ջարդի հրամանը չգործադրելուն համար երեք թուրք գայմագամներ պաշտօնանկուելով սպանուած են: Տրապիզոն և շրջակաները, ուր հայութիւնը գրեթէ ամբողջովին կոտորուած կամ ծովամոյն եղած է: Բալու և Քղի, որոնցմէ ոչ մէկ հայ ազատուած ըլլալուն լուրը ունինք ցարդ: Երզնկա և Քեմախ, ուր տեղացի հայութիւնը և Բաբերդի, Դերջանի և Կարնոյ հայութիւնը Արածանին թափուած, ողջամբ թաղուած կամ կոտորուած է: Շապին Գարահիսար և Եդեսիա, ուր ժողովուրդը կամաւ մեռնիլ չուզելով փոքր ինչ դիմադրութիւն ընելու յանդգնութիւնը ունեցաւ: Էնկիւրի, որուն արու հայութիւնը այդ նահանգը կանխաւ Պոլսէն աքսորեալ հայերով միասին դէպ Եոզղատ տարուեցաւ և ճամբան կոտորուեցաւ: Մանրամասնութիւններու վրայ չեմ ծանրանար, ականատեսներու պատմութիւնները այնպիսի գազանային դէպքեր կը յիշեն, որ մարդկային պատմութիւնը երբեք չէ արձանագրած նոյնիսկ նախաքրիստոնէական դարերու մէջ:
Հայ ժողովուրդը՝ իր դարաւոր հայրենիքէն վտարուելով, դէպի հարաւ քշուեցաւ. ճամբան չէթէներուն բիւրաւոր զոհեր տալով, իւր ինչքը, եթէ թոյլ տրուած էր բան մը առնել իրեն հետ, կողոպտուելով, օրերով ու ամիսներով հետիոտն ճամբորդեց: Կարաւանները հնադարեան գերիներու պէս ամէն քաղաք հասնելուն հրապարակները շարուեցան և իսլամ ժողովուրդը հրաւիրուեցաւ անոնցմէ իր հաւնածը առնելու: Այրերէն շատերը արդէն իրենց ծննդավայրին մէջ կոտորուած ըլլալով, մնացեալներն ալ ճամբան կոտորուեցան չէթէներու և ժանտարմներու կողմէ, մանուկները խլուեցան իրենց մայրերուն գրկէն և իբրև անտէր ապրանք իսլամներու յանձնուեցան (այս մասին նշանաւոր եղաւ Սեբաստիոյ Շար Գըշլա գաւառակին կեդրոնը, ուրկէ անցնող բոլոր հայ գաղթականաց մանուկները առնուեցան մայրերէն: Երիտասարդ կին և աղջիկ գրեթէ չմնաց որ չբռնաբարուեցաւ, այնպէս որ այդ բիւրաւոր ժողովուրդին դոյզն բեկորները միայն կրցան հասնել Միջագետք):
Ճիհատը լիովին գործադրուեցաւ այդ երկրին մէջ, որովհետև հայերը իբրև օրէնքէ դուրս ձգուած և իսլամութեան թշնամի ժողովուրդ մը նկատուեցան և անոնց կեանքը, պատիւը և ինչքը հէլալ համարուեցան, սպանութիւնք, բռնաբարութիւնք և կողոպուտ կրօնական պարտականութիւն մը եղան նոյնիսկ պաշտօնական անձանց համար: Ի սկզբան իսլամացումները չընդունուեցան կամ զանազան պայմաններով ընդունուեցան, որ իսլամացողը իր ծննդավայրէն դուրս կառավարութեան յարմար տեսած տեղը բնակի, իր զաւակները անմիջապէս յանձնէ իսլամական կրօնքով կրթուելու և մեծնալու համար, շուտով ամուսնական կապեր հաստատէ իսլամ ընտանիքներու հետ ևայլն:
Այս կերպով և աւելի յաճախ բռնի շատ տեղեր բազմաթիւ հայ ընտանիքներ կրօնափոխ եղան և ցայսօր կը մնան այդպէս: Օրինակ, Կեսարիոյ գաւառին մէջ 1000-է աւելի ընտանիք, Սեբաստիոյ նահանգը (Եւդոկիա, Գանկալ, Շարգըշլա, Ամասիա և այլն) իբր 800 ընտանիք, Խարբերդի նահանգը (Խարբերդ, Արաբկիր, Ակն, Մալաթիա) իբր 1000 ընտանիք: Անպաշտօն իսլամացումները շուտով պաշըօնական դարձան և օգոսոտսէն ի վեր սկսան պաշտօնական գործողութիւններ կատարուիլ և նոյնիսկ պաշտօնական անձանց կողմէ փրոփականտ և ճնշում ի գործ դրուիլ: Զինուորներու ընտանիքները, որոնք քիչ տեղեր միայն տեղահան չեղան, իսլամ գիւղեր կը ղրկուին և հոն կը բռնադատուին իսլամ կրօնը ընդունելու: Հայ զինուորները աւելի խիստ ճնշումի ենթակայ են և հազարաւորներ արդէն իսլամացած են մահուան սպառնալիքով: Զինուոր և սպայ իսլամացնելու նոյնիսկ պաշտօնական հրահանգ ղրկուած է զօրաբանակներուն: Սեբաստիա, Մալաթիա, Խարբերդ, Եւդոկիա և այլն որբանոցներ բացուած են իբր թէ «զինուորական նահատակներուն զաւակները կրթելու համար», սակայն մեծամասնութիւնը հայ մանուկներն են: Իսկ աղջիկները ամէն գիւղ և քաղաք նոյնիսկ Պոլիս կը վխտան իսլամներու տուներուն մէջ:
Վանքերն ու եկեղեցիները մեծ մասամբ կործանուեցին կամ անարգ գործածութեանց յատկացուեցան. Մշոյ Ս. Կարապետը թնդանօթի բռնուած և հիմնայատակ եղած է, նոյնպէս Կարնոյ Կարմիր վանքը, Սեբաստիոյ Ս. Փրկիչ և Ս. Սարգիս եկեղեցիները ևայլն: Իսկ եկեղեցականութիւնը գրեթէ ամբողջովին կոտորուած է, ոչ մէկ քահանայի ողջ մնացած ըլլալուն լուրը ունինք ցարդ:
Այս ընդհանուր գազանային կոտորածէն մեր կորուստը մէկ միլիոնէն պակաս չէ, մնացեալ հայութիւնը ամբողջովին տեղահան եղած դէպ անապատները քշուած է, բացի Պոլսոյ, Իզմիրի, Քէօթահիայի հայութենէն և քանի մը տեղ թողուած զինուորի ընտանիք, բողոքական և կաթոլիկ հայերէ:
Տեղահան եղողները գրեթէ բան մը չեն կրցած առնել իրենց հետ և իրենց առածն ալ շուտով տուին պաշտօնական և անպաշտօն աւազակներու: Պոլսոյ լրագրաց մէջ կարդացիք անշուշտ սեպտ. 14-ին հրատարակուած օրէնքը, որով հայոց կալուածներուն և գոյքերուն գրաւումը կ՛օրինականացուի: Օրէնքը արդէն գործադրութեան տրուած է յատկապէս կազմուած յանձնաժողովներու ձեռքով: Ներքին գաւառներէն Մուսուլէն Հալէպ և անկէ Շամ ու Քէրէկ հասած հայութեան բեկորները զանազան գիւղեր ցրուած են, Պոլսոյ շրջանակներէն և Կիլիկիայէն գացող հայութիւնը քանի մը ամիս ճանապարհներու, լեռներու վրայ և երկաթուղիին երկայնքը հազարաւոր զոհեր տուաւ անօթութեան և հիւանդութեանց և այս ալ Հալէպ հաւաքուելով ղրկուեցաւ միւսներուն հետ դէպ այն երկիրը, որ իրենց օտար է կլիմայով, լեզուով, կրօնքով, ազգով և բարքով:
Հալածանքը չէ դադրած տակաւին, Պոլսոյ հայութենէն ցարդ 5000-ի չափ գաւառացի և ամուրի տարագրուեցաւ, նոյնպէս Իզմիրէն իբրև 100 հոգի, և տակաւին կը շարունակուին: Ցարդ Գոնիայի կողմերը մնացած իբրև 2000 ընտանիքներ շրջակայ գիւղերը ցրուեցան 5ով-10ով, նոյնպէս ըրին ուրիշ տեղ գտնուողները, Տարսոն, Ատանա ևայլն: Ժողովուրդը տակաւին շարժման մէջ կը գտնուի, ոչ մէկ տեղ ապահով է, թէ հոն պիտի մնայ, Հալէպ գտնուողները դէպ առաջ կը քշեն, Մումպիճ, Սրուճ գտնուողները այլուր կը փոխադրեն, և այս բոլոր հալածանքը կ՛ըլլայ որպէսզի ժողովուրդը մեռնի կամ յուսահատուելով իսլամանայ: Անապատներէն եկած լուրերը քար սիրտերն անգամ արիւնի կը փոխէին, հայորդիներուն դիակները շուներու և գազաններու կեր կ՛ըլլան, և թաղող մը անգամ չունին այդ անապատներուն մէջ, ուր արաբն ու քիւրտը ապրուստ չունին, հայուն բնական վախճանը սովամահ ըլլալն է. հայ կրթուած կիներն ու աղջիկները իբրև գեղուհի կը ծառայեն և առուտուրի առարկայ դարձած են: Թիֆուսը և այլ հիւանդութիւններ արդէն նախճիրներ կը գործեն և մեր վրայ ոչ ոք կը գթայ տակաւին: Վայրի գազանները և երկնից գիշատիչ թռչունները յագեցան մեր մարմիններով, լեռները ներկուեցան մեր արիւնով և ձորերը լեցուեցան մեր ոսկորներով, բայց տակաւին մեր դահիճները չյագեցան և վագրերու պէս իրենց զոհերը տանջելով կը զուրաճանան տակաւին: Այսքան անմեղներու արցունքը և ոչ իսկ կրցաւ շարժել պղինձ երկինքը և ողորմութեան անձրև մը տեղացնել:
Հայութեան բնաջնջումի այս ծրագիրը, որ վաղուց յղացուած էր, գործադրութեան դրուեցաւ պատրուակ բռնելով Վանայ դէպքերը, Կովկասի սահմանագլուխի վրայ մերայնոց ըրած շարժումները և իբր թէ ներքին գաւառներու մէջ հայոց ապստամբելու մտադրութիւնը, որուն համար զինուած է եղեր. կասեցնելու համար կարելի միջոցները գործադրուեցան մեր կողմէ: Օսման. պետական անձնաւորութիւնները յայտարարած էին, թէ պիտի թոյլ չտան, որ Հայաստան ալ եւրոպական նահանգներու նման ձեռքէ ելնէ: Քաբիթիւլասիոններու ջնջումով օսմ. կառավարութիւնը այլևս ազատ գտաւ ինքզինքը և գործեց անվերապահ և անվախ: Համաձայնական տէրութեանց սպառնալիքները ոչ միայն արժէք չունեցան, այլև պատճառ աւելի սաստկացնելու հալածանքը: Ներկայ պատերազմին մէջ անոնց ունեցած անյաջողութիւնները մեր ազգին բնաջնջման ծրագիրը մինչև ցգլուխ տանելու համարձակութիւն տուին:
Օսմ. պաշտօնական և անպաշտօն անձնաւորութեանց մէջ բոլոր թախանձանքներն ու լացերը անարժէք եղան: Օտար չէզոք պետութեանց անպաշտօն և կէս պաշտօնական դիտողութիւնները ոչ մէկ ազդեցութիւն գործեցին: Ամերիկեան դեսպանին և պուլկար գործակատարին քանիցս ըրած դիտողութիւնները ոչ մէկ ազդեցութիւն գործեցին և չկրցան կասեցնել հալածանքը, զի օսմ. կառավարութիւնը հայոց խնդիրը իրեն համար ներքին խնդիր նկատեց և քաբիթիւլասիոններու ջնջումով ոչ մէկ պետութեան իրաւունք տուաւ անոր միջամտելու: Դէպքերը այնպէս բերին, որ ոչ մէկ կառավարութիւն սպառնալից շեշտ մը դրաւ իր բողոքներուն մէջ…

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Կեղծիք
• Սիրտս ցավում է․․․ամոթից
• Մանթաշյանցի նվիրաբերությունը գթության քույրերին
• Ահա և վերջ․․․
• Նոր գտածո
• Բարերարյալը
• Հոգևորականության դերակատարումը՝ ենթատեքստով
• Ազգապահություն
• Կեցցե հայ-թրքական բարեկամությունը
• Շահան Նաթալիի նամակը Միսաք Թորլաքյանի մահվան կապակցությամբ (Բոստոն, նոյեմբերի 13, 1968 թ.)
• Առասպել
• Հայրս ու ես
• 10 տոկոս
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան

Մեկնաբանություններ